مجتهد مراغی احیاگر مسجد شیخ بابا

مسجد شیخ بابا دومین مسجد کهن و باستانی مراغه می باشد که به نیمه قرن نهم تعلق دارد. فتح ‏اللّه‏ بن خلیل‏ اللّه‏ تابانی که خود از دوستداران سلسله عرفانی ذهبیه بود به جهت عشق و علاقه‏ای که به حضرت شیخ بابامراغی ، از عرفای برجسته ی قرن هشتم و شاگرد شیخ زاهد گیلانی ( متوفی  705 هجری ) داشت ، در سال 846 هجری مسجدی زیبا در مرکز شهر بدین نام بنا نهاد .

در نیمه ی دوم سده ی سیزدهم هجری حکیم دانشور و فیلسوف نامور مولانا حسن مراغی مشهور به مجتهد مراغی از فلاسفه و عرفای صاحب‏ذوق آذربایجان ، مسجدی در کنار مسجد شیخ بابا بنا نهاد که به نام او یعنی مسجد آقاحسن معروف شد. همچنین مدرسه‏ای کوچک در کنار مسجد برپا نمود که به جهت شهرت بیشتر مسجد شیخ بابا  ، به مدرسه شیخ بابا معروف گشت.

حکیم مولی حسن‌بن عبدالرحیم مراغی ، متکلم ، عارف و فقیه ، از مفاخر آذربایجان در سده ی سیزدهم هجری (1300 ق ) به شمار می‌رود . ایشان در خانواده‌ای اهل علم دیده به جهان گشود. والدش عبدالرحیم مراغی ، شیخ الاسلام مراغه بوده است . مرحوم آغابزرگ درطبقات می‌نویسد: « الشیخ عبدالرحیم شیخ الاسلام من اعاظم العلماء فی عصره ، کان شیخ الاسلام فی مراغه و کانت له فیها مکانة سامیة و مرجعیة کبیرة توفی حدود سنة 1260ق . » ^[1] از تألیفات این فقیه فرزانه ، سه مورد را اطلاع داریم: رساله ی جهادیه ( عربی ) ، رسالة الجهادیه المسماة بالمحمدیة ، حاشیه بر حاشیه ملّاعبدالله یزدی.^[2]
حسن‌بن عبدالرحیم ، تحصیلات مقدماتی را نزد پدر و سایر علمای مراغه فراگرفت و برای تکمیل تحصیلات خویش عازم تهران و سپس نجف اشرف گردید. پس از طی دوره‌ های فقه ، اصول و حکمت به زادگاهش برگشت و  به تألیف و تدریس پرداخت. متأسفانه منابع موجود اطلاعی در رابطه با اساتید و نحوه ی تحصیل وی ارائه نداده‌اند . آقای طیار مراغه‌ای در این رابطه می‌نویسد:
از یکی از علمای مراغه ، که خاطرات زیادی از دانشمندان شهر در سینه داشت ، شنیدم که وی معاصر و دوست آیت‌الله سیدمحمدحسن شیرازی ، رهبر نهضت تنباکو بود. چنان‌که مرحوم مجدد شیرازی ، در دیداری که با وی داشت ،  ضمن اظهار تأسف از دوری حکیم مراغه‌ای از حوزه ی نجف فرموده بود: آقا میرزا حسن تحت‌الشعاع دیگران قرار گرفت و حقش ضایع گردید.^[3]

مجتهد مراغی از معاصران شیخ احمد احسائی و سیدکاظم رشتی بود و در ردّ آراء و نظرات آنان ، سه رساله نگاشت.

مجتهد مراغی آثار گران‌بها و صدقات جاریه ی پربهایی از خود بر جای گذارد:

1. احیاء مسجد شیخ بابا؛ مطابق وصیتش در شبستان همین مسجد مدفون گردیده است .
2. بناء مدرسه ی علمیه ی  آقاحسن، وی حوزه ی درسی خود را که اغلب در زمینه ی علوم عقلی بود در آن مدرسه برقرار ساخت و سالیان مدید به تدریس فلسفه ، عرفان ، کلام و فقه پرداخت و شاگردان بسیاری پرورش داد. در حال حاضر اثری از آن مدرسه باقی نمانده و برجای آن مرکز فرهنگی برپا شده است.    

3. دو فرزند اهل علم ، میرزا علی آقا صاحب کرامات باهرات ، و میرزا احمدآقا ( ت 1284 ق ) این تعدادی از رسایل پدر را در سال 1319 ق ، در ضمن مجموعه‌ای با عنوان کشف سریرة الاسلام منتشر نمود.
4. تألیفات علمی: حکیم مولی حسن دانشمندی پرکار و کثیرالتألیف بود و نوشته های بسیاری  در فلسفه و عرفان از خود برجای گزارده است . آثار به جای‌مانده از ایشان را می‌توان به دو دسته تقسیم نمود: بخش نسخه‌های خطی، و بخش دیگر ، که به صورت چاپ سنگی مطبوع شده است.
الف) نسخه‌های خطی

1.الامر و المشیئة؛ 2. تحقیق حقیقة؛ 3. تحقیق در نوع انسان؛ 4. تفسیر سورة الفاتحة؛
5. التوحید؛ 6. جزاء الاعمال؛ 7. حب علی اصل الجنة؛ 8. و نشر (سؤال و جواب)؛
9. حقیقة التکلیف؛ 10. حقیقة الروح؛ 11. خلاصة الحقائق و زبدة الدقائق؛ 12. الردّ علی الشیخیه (تصحیح شده ی طیار مراغه‌ای ) ؛ 13. رسائل؛ 14. رفع القلم فی بعض الاعیاد؛
15. سبب تسمیة الائمة به ام الکتاب؛ 16. سر الخلقة و کشف ستر الخلیقة؛ 17. سر الخلقة (مختصر ) ؛ 18. سرالقدر؛ 19. شرح حدیث حقیقت ؛ 20. شرح حقیقة العقول؛
21. شرح رفع القلم فی بعض الاعیاد؛ 22. عرش القواعى و الاصول؛ 23. العقل؛  24. علم الله تعالی؛ 25. فائدة جدیدة = الجبر و التفویض؛ 26. فلسفة الاختلاف؛ 27. الفوائد الشریفة و القواعد المنیفة؛   28. فوائد فلسفیة؛ 29. قضا و قدر؛ 30. ماهیة الاجسام و الاجساد؛
31. مدارک الغرایب فی مسالک العواقب و مشاهد العجایب فی مناهج المناقب فی احوال الموت و ما بعده من عالم ؛ 32. مراتب صلاة؛ 33. مراتب النفس و البرزخ و المعاد و الم ما بلغ من المعصومین الروح و درجات القلب و العقل؛ 34. مسالک الطریقة و مدارک الحقیقة؛ 35. مشکاة الحکمة و مصباح العرفان= مشکوة الحکمة و مصباح البیان فی معرفة الحجة الناطق فی کل زمان؛ 36. المعراج؛ 37. منهاج البصیرة و الیقین و مصباح المعرفة فی‌الدین؛ 38. میزان العقول و الالباب؛ 39. نقطة المعارف و العلوم و حقیقة المشاعر و الفهوم.^[4]

ب) مجموعه مطبوع چاپ سنگی

1)) کشف سریرةالاسلام بنوربصیرةالایمان؛ 2) بیان نقطةالتوحیدوبیان خطةالتفرید؛

3) میزان المعارف والعلوم و مقباس المدارک و الفهوم؛ 4) مطالع المعارف ومنهاج المکاشف؛ 5) مدارک الحق و التحقیق و مسالک الصدق والتصدیق؛ 6) رسالةالذهبیه؛7) نقطةالمعارف و العلوم وحقیقةالمشاعروالفهوم؛ 8) مسلک اهل الولاو العنایةفی الطریقة و مشرب ذوی الحسنی و الهدایةفی المعرفة؛ 9) محاسن الاحوال و میامن الخصال؛ 10) سرالخلیقة و سریرةالحقیقة؛ 11)  سریرةالحقیقة و حقیقةالسریرة؛ 12) کشف سرلم یطلع علیه الامن خصه الله به؛ 13) معرفةالامام(ع)کمایستحق ان یتعقده الانام؛14) کشف التوحید بالعیان لاهل البصیرة و العرفان؛ 15) بیان اختصاص الاختیار لِلّه الغنی القدیم والاضطرار لِلحادث الفقیر العدیم؛ 16) نکات لاهل العلم و هدایا لاهل الفهم؛
17) الکافی من البیان فی الغیب و العیان؛ 18) ازاحة وهم وانارة فهم؛ 19) اشارة غیبیه و درایة بلاکیفیة ؛ 20) جواب کافی و بیان شافی لمن سبقت له الحسنی.

حکیم مولی حسن مراغی در 12 جمادی‏الاول 1300 هجری بدرود حیات گفت و در شبستان مسجد شیخ بابا به خاک سپرده شد. با وفات وی چراغ فروزان مدرسه‏اش نیز در طلیعه سده چهاردهم هجری به خاموشی گرایید.